De kille wind uit het Oosten

In het kort:

• De laatste tien jaar sloegen regeringsleiders en investeerders keer op keer de waarschuwingen over de geopolitieke risico’s in Rusland in de wind.
• Liever dan te kijken naar de woorden en daden van het Kremlin, liet het Westen zich verleiden door goedkoop gas, luxevastgoedprojecten en exorbitante investeringsopportuniteiten.
• Sinds de invasie van Oekraïne zijn de oogkleppen afgevallen. De gevolgen voor beleidsmakers en investeerders zijn ingrijpend, ook op lange termijn. De wind is voorgoed gedraaid.

 

You may not be interested in war, but war is interested in you

(Leon Trotsky)

 

All lies and jest
Still a man hears what he wants to hear
And disregards the rest, mhmm

(Simon & Garfunkel, The Boxer)

 

Een tiental jaar geleden stuurde de Britse defensieattaché in Moskou een rapport dat opende met een passage uit Sherlock Holmes: “There is an east wind coming, all the same, such a wind as never blew on England yet. It will be cold and bitter, Watson, and a good many of us may wither before its blast”. ("Er komt een oostenwind aan, zo'n wind als er nog nooit een in Engeland heeft gewaaid. Het zal koud en bitter zijn, Watson, en velen van ons kunnen al wegkwijnen nog voor de windstoten op hun hevigst zijn”). De attaché had, toen al, de koers van het Kremlin goed begrepen. In Rusland zag hij de toenemende militarisering van de samenleving, en de gestage teloorgang van de democratie. In het buitenland zag hij de herbewapening, militaire interventies en de verstoring van het publiek debat met lede ogen aan.

 

In dovemansoren

Helaas, de opeenvolgende Britse regeringen sloegen zijn waarschuwing, net als vele andere, achteloos in de wind. Liever maakten ze Russisch kapitaal, in de vorm van vastgoed en andere investeringen en IPO’s, het hof. 

Aan de andere kant van het Kanaal, in Duitsland, werd met veel bombarie Nordstream 1 geopend, een pijplijn onder de Baltische Zee die het aardgas vanuit Rusland tot in Europa brengt. Eens volledig operationeel steeg de import van aardgas in de EU van minder dan 20% in de jaren 80 tot 45% vandaag. Het Duitse etablissement, van ex- Kanselier Gerhard Schroder tot Angela Merkel, was zo happig op Russisch gas, dat ze van plan waren in 2023 een tweede pijplijn te openen, Nordstream 2.

Niet alleen Westerse regeringen waren trouwens al die tijd blind voor het gevaar uit het Oosten. Ook de financiële markten trokken zich niets aan van de geopolitieke risico’s in doe regio. De marktwaarderingen voor Russische activa waren redelijk, de grondstofprijzen laag, en defensieaandelen waren uit de mode. 

 

We waren gewaarschuwd – in woorden en daden

Maar door de invasie van Oekraïne door de Russische troepen bleek een postume analyse van Vladimir Poetins woorden en daden van de voorbije tien jaar dan toch plots op zijn plaats.

Poetins daden lieten weinig aan de verbeelding over: de bloedige oorlog in Tsjetsjenië, de hulp aan het bloeddorstige Assad-regime in Syrië, de vergiftiging van Aleksander Litvinenko (ex-KGB-kolonel en criticus van Poetin) op Britse bodem en in februari dit jaar de inval in Oekraïne. 

Ook de retoriek van Poetin en zijn entourage hadden het voordeel van de duidelijkheid. Meer dan eens nam Ruslands president het politiek-filosofische gedachtegoed van het Westen op de korrel. Zo waarschuwde hij in 2012 op de Internationale Veiligheidsconferentie in München dat ons model van democratisch kapitalisme haar tijd gehad heeft. Hij dweepte met de nationalistische filosofieën van de politieke filosofen Ivan Ilyin en Aleksander Dugin. En er was de amper verholen steun aan extremistische Europese politieke partijen en aan andere opruiende stemmen in het Westerse debat. Last but not least herhaalde Poetin, als zelfverklaarde volgeling van tsaar Peter de Grote, keer op keer dat Oekraïne een ontegensprekelijk deel uitmaakt van ‘Groot Rusland’. 

In de bekende roman 1984 schildert George Orwell een wereld waarin taal en woorden hun betekenis verliezen, en twee plus twee niet langer vier is: “Sometimes they are five. Sometimes they are three. Sometimes they are all of them at once”. De paradox van de laatste tien jaar is dat geen totalitair regime, maar de Westerse regeringen en de internationale investeerders zelf er bewust voor kozen om Poetins woorden niet naar waarde te schatten. Alsof Vladimir Poetin verkondigde dat twee plus twee vier is, en het Westen zich zou afvragen of het misschien vijf is. Met als resultaat onverstandige beleidskeuzes, verkeerde prijszettingen, en een hele hoop mensenleed.

 

Van waar komt die gelatenheid?

Er zijn een aantal factoren die verklaren waarom het Westen zo gelaten reageerde op alles wat er in het Oosten gebeurde.

“Het einde van de Geschiedenis”

Sinds het einde van de Koude Oorlog (1989) is het Westen beginnen geloven in Het Einde van de Geschiedenis, zoals beschreven in het boek van de Amerikaanse socioloog en politicoloog Francis Fukuyama. In het boek wordt de toekomst voorgesteld als een gestage verderzetting van het recente verleden. Globalisering en het (al dan niet democratische) kapitalisme triomferen, en oorlog is irrelevant.

Geldgewin is alles

Als overtuigde kapitalisten leerden we om alles door de bril van geldgewin te zien. Vladimir Poetins retoriek werd gezien als een rookgordijn om zijn rijkdom en die van de oligarchen rond hem te verhullen. Hapklare koek voor een verarmende middenklasse, terwijl de rijkdom werd weggesluisd richting Zürich of Londen. 

Cynisme over politieke uitlatingen

Ten slotte, en misschien het meest verontrustend, speelde ons eigen cynisme rond publieke uitlatingen van politici en beleidsmakers ons parten. In een politiek landschap waar desinformatie hoogtij viert en waar ideeën minder belangrijk zijn dan technocratie en spektakel, zijn er immers weinig politici wiens woorden weerklank vinden. Een politicus als Vladimir Poetin kon, in deze context, toch onmogelijk menen wat hij zei? Dachten we.

Wat nu? Enkele belangrijke lessen

Sinds de invasie van Oekraïne zijn de oogkleppen afgevallen. Beleidsmakers en investeerders beseffen dat ze zich aan hem mispakt hebben, en de gevolgen zijn ingrijpend, zowel op korte termijn als op lange termijn.

Veiligheid in ruime zin wordt het belangrijkste thema

In zowat elk Europees land worden de budgetten defensie in allerijl opgetrokken, nadat ze jarenlang onder de minimumnorm van de NAVO sluimerden. Daarnaast wil Europa ook stappen zetten in economische zelfredzaamheid – zeg maar economische veiligheid. Diversificatie van energietoevoer wordt een prioriteit, en dus moet er dringend gezocht worden naar alternatieve energiebronnen, met een versnelling van de energietransitie als resultaat. En ook veiligheid in cyberspace wordt een belangrijk punt. Bedrijven moeten veel alerter reageren op hun kwetsbaarheid als gevolg van de globalisering – er moet veel meer geïnvesteerd worden in cyber security, en de fragiele mondiale bevoorradingsketens moeten herdacht worden.   

Woorden doen er weer toe

We zullen voortaan aandachtig en alert luisteren naar wat presidenten en leiders verkondigen. Elk bericht van Chinese machthebbers en hun officiële organen over de status van Taiwan zal geanalyseerd worden. Dit maakt sectoren en bedrijven met een grote eindmarkt in China kwetsbaar voor plotse veranderingen in het marktsentiment, als de retoriek in slechte zin zou evolueren.  

Geopolitiek drijft de financiële markten terug aan

De geopolitiek als drijfveer van ons beleid, en van de internationale markten, is weer helemaal terug. Er breken gouden tijden aan voor specialisten Internationale Betrekkingen, ooit de rocksterren onder de beleidsmakers en adviseurs, maar sinds de Koude Oorlog beleefd aan de kant geschoven. Het is trouwens niet onwaarschijnlijk dat de slinger zal doorslaan in de andere richting, en dat we terecht komen in een paranoïde wereld, met als resultaat een verkeerde toewijzing  van inspanningen en kapitaal.

 

In onze beleggingen houden we rekening met de gevolgen op lange termijn van dit conflict. Want zelfs al zou de oorlog snel eindigen, dan nog zal de wereld niet meer hetzelfde zijn. De wind is voorgoed gedraaid.