Hoe diep snijdt de Oekraïnecrisis?
In het kort:
- Ruslands economie is niet gigantisch groot, maar als leverancier van grondstoffen verstoort ze grondig de wereldeconomie.
- De economische impact van het conflict is wereldwijd voelbaar. Europa is kwetsbaarder dan de VS.
- Een scenario-analyse stelt ons in staat ons zo goed mogelijk voor te bereiden, ondanks alle onzekerheden.
- De crisis leert ons lessen op het gebied van ESG, het mondiaal productiemodel, het energiebeleid, het overheidsbeslag en de Europese onafhankelijkheid.
Op het nieuws zag ik een vrouw die na een nachtelijk bombardement in een buitenwijk van Kiev onverstoord haar kamerplantjes water gaf, tussen de glasscherven door. Het fragment typeert de onverschrokkenheid van het dappere, zwaar beproefde Oekraïense volk. Die afschuwelijke beelden vol oorlogsellende wennen nooit. Kinderen die honger hebben, moeders die doodsbenauwd hun zoon naar het front sturen, vrouwen die van de ene dag op de andere vluchteling zijn, jonge mannen die onwennig een geweer op hun schouder dragen. Het leed in Oekraïne is onbeschrijfelijk, en appelleert aan ons gevoel van solidariteit. Onze hoop is gevestigd op de vredesonderhandelaars, die snel een einde aan deze waanzin moeten maken.
Het conflict in Oekraïne is de derde crisis na de financiële crisis en de coronacrisis. Onverbeterlijke optimisten schuiven nu ongetwijfeld Churchills befaamde “Never waste a good crisis” naar voren. Wat dat betreft hebben we al aardig kunnen oefenen. Toch veranderde elke crisis wel degelijk iets. Misschien onvoldoende, maar noem het schuchtere stappen in de goede richting. De financiële crisis van 2008-2009 leidde tot een sterkere regulering en een efficiënter toezicht op de finan- ciële sector, en een betere bescherming voor de consumenten. De coronapandemie noopte tot procesverbeteringen in het gezondheidssysteem, een versnelling in de digitalisering en een groter engagement voor klimaatinvesteringen. Vandaag moeten we dringend lessen trekken uit Poetins tsaristische trekjes. Europa moet haar eigen sterkte herwinnen, op vlak van energie, defensie, voedselbevoorrading, cybersecurity, halfgeleiders en technologie in het algemeen.
Oekraïne en Rusland in Europees perspectief
Rusland is een gigantisch groot land (560 keer zo groot als België), maar haar economie is relatief klein. Het bbp bedroeg 1.500 miljard dollar in 2019, dat zijn de economieën van Nederland en België tezamen. Anderzijds kon de Russische economie de laatste jaren een sterke groei optekenen: tussen 2009 en 2019 groeide het Russische bbp met een stevige 39% (België: 11%).
De Russen hebben hun welvaart voor het grootste deel te danken aan grondstoffen, met name olie, gas en graan. Geen producten met hoge toegevoegde waarde, maar het maakt het land wel tot cruciale schakel in het begin van de toeleveringsketen.
De economieën van Rusland en Europa zijn nauw met elkaar verbonden: ruim 50% van de Russische export is bestemd voor de Europese Unie, en omgekeerd heeft 62% van de Europese import vanuit Rusland betrekking op energieproducten. Daarnaast is Rusland ook belangrijke wereldexporteur van grondstoffen zoals palladium, platina, nikkel, aluminium, koper en zink – producten die erg in trek zijn voor innovatieve, klimaatvriendelijke technologieën. Naar België voert Rusland naast olie voornamelijk diamanten en ijzer uit.
Rusland speelt eveneens een belangrijke rol in de ‘zachte grondstoffen’, zoals tarwe en maïs. Samen met Oekraïne zijn ze verantwoordelijk voor 20% van de graanexport. Afrika en Azië zijn de voornaamste afnemers. Voor de Egyptenaren komt de crisis enorm hard aan: van de 6,1 miljoen ton graan dat het land in 2021 importeerde, was bijna 70% afkomstig van Rusland. Een cijfer om bij stil te staan, als u bedenkt dat de Arabische Lente vuur vatte omdat de broodprijzen in de regio de pan uitrezen. Minder dramatisch, maar voor de Belgen toch goed om weten, is dat Oekraïne de nummer 1 is in de wereldwijde export van zonnebloemolie, onontbeerlijk voor ons pakje friet.
Voor producten met hoge toegevoegde waarde, zoals auto’s, medicijnen en gesofistikeerde apparatuur en uitrusting moet het land beroep doen op de import. Ongeveer de helft van de Russische import is afkomstig van de Europese Unie, China komt met 20% op de tweede plaats. De VS is een pak minder belangrijk (4%). België tekent voor medicijnen, machines en chemie, goed voor 2% van de Russische invoer.
De economische prijs van de Oekraïnecrisis
De Russische invasie zorgt voor heel wat deining in de geglobaliseerde economie. U leest het uitgebreid in de andere blogposts op onze website.
De wereldwijde groei zal vertragen door de dolgedraaide inflatie (België is hier helaas bij de winnaars), de gaten in de bevoorradingsketen en de terugval in het consumenten- en ondernemersvertrouwen. De crisis snijdt uiteraard het diepst in Rusland en Oekraïne, gevolgd door Europa. Daar heeft ook de euro last van.
De centrale banken zullen hun glorierol moeten waarmaken: het rentebeleid zodanig fijnmazig afstemmen, dat de gloeiende inflatiecijfers snel afkoelen maar de economie niet in recessie gaat. Ook de overheden zullen er alles aan doen om de economische motor draaiende te houden. Dat zal te merken zijn aan de stijgende overheidsuitgaven.
Komt er een recessie? De groeivooruitzichten voor 2022 zagen er in de post- covideuforie zo sterk uit, dat zelfs met een tik van de Oekraïnecrisis de cijfers
positief blijven. De groei zal door het conflict een procentpunt lager uitvallen, maar zal door inhaalinvesteringen en overheidsuitgaven toch nog steeds een niveau halen van ruim 2%. Wel staat vast dat de consument de vinger stevig op de knip zal houden. Vanuit zijn standpunt is dit wel een recessie.
Vier scenario’s voor het conflict
Hoe het conflict gaat evolueren, valt echt niet te voorspellen. Wel kunnen we een aantal scenario’s uittekenen, en er de economische en financiële consequenties aan verbinden.
Ons basisscenario gaat ervan uit dat Rusland de Dunbas-regio bezet houdt en Oekraïne verder onder druk zet door haar steden te bestoken. Een bezetting van het volledige land is evenwel niet aan de orde.In dit scenario zal de energietoevoer vanuit Rusland in tact blijven, ook al blijven de sancties gelden. De groei zal wereldwijd vertragen, maar tot een recessie komt het niet. In dit geval zullen energie, goud en de dollar het goed blijven doen. Voor de Europese aandelen, en met name voor banken en consumentengoederen, breekt er een moeilijke tijd aan.
In het optimistische scenario zullen de vredesonderhandelingen leiden tot een akkoord tussen Rusland en Oekraïne. Poetins positie in eigen land wankelt door interne twisten.
Ook in dit scenario zijn er geen problemen voor de energietoevoer. De harde sancties worden afgebouwd om tot een normalisatie van de relaties te komen. Moesten de optimisten gelijk krijgen dan zou dat goed nieuws zijn voor de aandelen, terwijl de grondstoffenprijzen zouden terugvallen.
In een pessimistisch scenario palmt Poetin de hele Oekraïne in, wat de start vormt van een lang en slopend regionaal conflict.
Dat zou een langdurige impact hebben op de prijzen, de productieketens grondig verstoren en de economische groei ernstig schaden. We moeten dan rekening houden met een recessie.
De beurzen houden geen rekening met dit scenario. Mocht het zich toch realiseren, dan zijn we vertrokken voor een rit naar beneden (10%). Alle hoop zal dan gevestigd zijn op de alertheid van de centrale banken die de economie en financiële markten tegemoet zullen moeten komen.
In het slechtste scenario breidt het conflict zich geografisch uit. De NAVO reageert op Russische provocaties tegen Polen en de Baltische Staten, China kiest de kant van Rusland en start operaties in Taiwan. We schatten de kans dat dit gebeurt evenwel niet groot in: we rekenen op de ‘passief agressieve’ Sun Tzu-filosofie van China, die stelt dat de opperste kunst van oorlog erin bestaat om de vijand te onderwerpen zonder te vechten.
Uiteraard zou een geografische escalatie leiden tot oplopende en langdurige inflatie en een diepe economische terugval. Alle risicoklassen betalen dan de prijs, de enige veilige havens zijn dan goud, overheidsobligaties en de dollar.
Vijf belangrijke trends
De covidpandemie en de Oekraïnecrisis houden Europa een duidelijke spiegel voor. Er vallen heel wat lessen te leren, en gelukkig zijn er ook enkele hoopvolle tendensen.
1. De kracht van ESG
De lawine aan bedrijven die hun relaties met Rusland verbreken, maken van het land een economische paria. De exitlijst is lang: van zeep, hamburgers en cola tot consulting, media en olie. Het signaal is duidelijk: hou u aan de primaire ESG-regels, of u speelt niet meer mee in de mondiale economie. ESG als stok achter de deur? Deze crisis bewijst dat we er wel degelijk hard mee kunnen slaan.
2. Versnelde energiediversificatie
Europa wil tegen 2030 geen Russisch aardgas meer aankopen. Dat zal een enorme inspan- ning vragen, want 40% van de Europese gasimport komt vandaag van Rusland. Het vergt een heuse krachttoer om alle alternatieve energievormen versneld te ontwikkelen: wind, zon, waterkracht, biomassa, geothermie ... en nucleaire energie. Een inhaalbeweging in investeringen, mensen en middelen dringt zich op – hopelijk staat het ook op de prioriteitenlijst van de Belgische regering.
3. Minder Lean & Mean
Wie na de coronacrisis nog niet goed begrepen had dat er nadelen zijn aan
het productiemodel met lage voorraden, hyperuitgedachte toeleveringstrajecten en superefficiënte leveranciersketens, krijgt met de Oekraïnecrisis een tweede kans. Het productiemodel van de 21ste eeuw moet duurzamer, met buffers en voorraden en met oog voor circulariteit (herbruikbaarheid) en klimaatimpact.
4. Strategische onafhankelijkheid creëren
Europa kon ook in dit conflict haar tanden niet laten zien. Eindeloos overleg en een verpletterende bureaucratie halen het keer op keer van doortastendheid en visie: dat was zo tijdens de financiële crisis, de eurocrisis, de migrantencrisis en de coronacrisis. Laat het drama in Oekraïne de ultieme kans zijn voor Europa om een fors tandje bij te steken op het gebied van defensie, cyberveiligheid, chipproductie, voedselbevoorrading en energiebeleid.
5. Grotere overheid
Uit het voorgaande vloeit voort dat ook nu de overheid als een deus ex machina ingeroepen zal worden om de grote noden te ledigen. Die inspanningen komen bovenop de coronafactuur en de plannen van de Green Deal. We moeten erover waken dat er naast de vanzelfsprekende solidariteit, ondersteuning en sociale correcties voldoende plaats en dynamiek ontstaat voor ondernemerschap, innovatie en opleiding, zodat Europa welvarend blijft, haar onafhankelijke koers kan blijven varen en goed voorbereid is op de uitdagingen van morgen.
Gedurende de laatste weken kwamen we nooit in het allerpessimistische scenario en fluctueerden we eerder tussen het basisscenario en het minder goede scenario. Naar het einde van het kwartaal evolueerde het conflict eerder in de richting van een optimistisch scenario, omdat de militaire tegenslagen voor Rusland zich op- stapelden, en gaandeweg de eisen van het Kremlin verminderden. Toch blijven we alert, want zolang Poetin in het zadel zit, is een nieuwe escalatie nooit ver weg. We zijn echter op alle scenario’s voorbereid, en dat heeft ons enorm geholpen in de bijsturing tijdens de crisis.
Conclusie
De oorlog in de Oekraïne is in de eerste plaats een drama voor miljoenen Oekraïners. De economische impact laat zich wereldwijd voelen, vooral op het vlak van inflatie, waardoor ook de economische groei zal vertragen. Centrale banken en overheden zullen – alweer – inspringen om de schade te beperken, de noden te ledigen en de economie draaiende te houden. Door ons voor te bereiden op verschillende scenario’s konden we onze strategie bijsturen wanneer de omstandigheden veranderden. Daarnaast kunnen we als samenleving strategische lessen trekken uit deze crisis: over de kracht van ESG, ons mondiaal productiemodel, een adequaat energiebeleid, de ideale omvang van de overheid en de nood aan strategische onafhankelijkheid.
Geert Noels
Geert Noels is CEO en Hoofdeconoom van Econopolis, een onafhankelijke vermogensbeheerder en economisch adviesbureau. Hij is vooral bekend bij het grote publiek door zijn columns in verschillende kranten en zijn aanwezigheid in economische tv- en radioprogramma's. Zijn advies wordt regelmatig gevraagd door verschillende organisaties en autoriteiten, die zijn creatief denken en volledig onafhankelijke macro-economische visie waarderen. Hij is auteur van Econoshock (2008), dat handelt over de zes schokken die momenteel onze economie, maatschappij en dagelijks leven veranderen. Econoshock vormt ook de basis en de leidraad voor de strategieën van Econopolis. In 2019 kwam zijn tweede boek Gigantisme uit. Gigantisme is een stevig pleidooi tegen bedrijven en organisaties die steeds groter en machtiger worden. Het doodt gezonde concurrentie, leidt tot niet duurzame groei en brengt de mens in verdrukking. In Gigantisme stelt Geert tien oplossingen voor die de economische spelregels bijstellen, de giganten temmen en de mens en het milieu weer een plaats geven in de wereldeconomie. De toekomst zal kleiner, trager en menselijker zijn. In december 2022 verscheen het laatste boek van Geert Noels "De Klimaatschok - 20 oplossingen voor overheid, bedrijven en burgers in België", geschreven met collega's Kristof Eggermont en Yanaika Denoyelle. Het boek beschrijft hoe we deze urgente crisis kunnen aanpakken én aanwenden om België welvarender te maken en schetst een realistisch beeld van een mooie toekomst.